Praktijkboek

Het document hieronder geeft hoofdstuk 2 van het Praktijkboek natuurkundedidactiek – Natuurkundelessen ontwerpen.

• Lesonderdelen

Bronnen

voor verdere studie

2.2   Onderwerp inleiden

Onderwerp inleiden – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het inleiden van een onderwerp.

• Walter Geerts & René van Kralingen (2018). Handboek voor leraren (2^e druk) > 2.2 De beginsituatie (pp. 78-85) | 2.3 Leerdoelen (pp. 85-89). Bussum: Coutinho.
• Robert Marzano & Wietske Miedema (2018). Leren in vijf dimensies, moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs (7^e druk) > 2.5 Het driefasenmodel bij denken (pp. 78-102) | 2.6 Het driefasenmodel bij doen (pp. 102-112). Assen: Van Gorcum.
• Martie Slooter (2019). De zes rollen van de leraar. Handboek voor effectief lesgeven (4^e druk) > 6 De rol van de didacticus: het aanleren van kennis, vaardigheden en attitudes (pp. 112-169). Huizen: Pica.

Concept cartoons – De volgende publicaties geven meer informatie over (het ontwerpen van) een discussieposter in de vorm van een concept cartoon.

• Website Ecent/ELWIeR: Discussieposter en praktijktoepassing ontwerpen voor begripsproblemen bij elektriciteit | Auteur: Hans Poorthuis.
• Website Ecent/ELWIeR: Concept cartoons | Auteurs: Alice Veldkamp & Horst Wolter.

2.3   Leerstof aanbieden

Begrippen en regels – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het uitleggen van begrippen en regels.

• Walter Geerts & René van Kralingen (2018). Handboek voor leraren (2^e druk) > 3.2 Directe instructie: een lesmodel (pp. 108-100) | 3.3 Wat maakt een les effectief (pp. 111-114). Bussum: Coutinho.
• Robert Marzano & Wietske Miedema (2018). Leren in vijf dimensies, moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs (7^e druk) > Dimensie 2: Nieuwe kennis (en vaardigheden) verwerven en integreren (pp. 61-116) | 2.2 Wat is inhoudelijke kennis (pp. 64-71) | 2.5 Het driefasenmodel bij denken (pp. 78-102). Assen: Van Gorcum.
• Sebo Ebbens & Simon Ettekoven (2015). Effectief leren, basisboek (4^e druk) > 2 Directe instructie (pp. 45-92). Groningen: Noordhoff.
• Twan Brouwers (Red.) (1995). Natuur- en scheikunde in de basisvorming, een praktische uitwerking in lesvoorbeelden > Van concreet naar formeel (p. 57) | Helpen onthouden: betekenis geven aan een begrip (p. 103) | Nieuwe grootheden en eenheden leren (p. 153). Zutphen: Thieme.

Concept maps – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het gebruik en de verschillende vormen van concept maps.

• Ad Mooldijk (2017). Concept maps. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 149-154). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Website Ecent/ELWIeR: Begrippenkaarten – concept maps, Vragen en antwoorden over begrippenkaarten en Begrippenkaart laten maken door leerlingen | Auteur: Jan van der Veen.
• Website Ecent/ELWIeR: Enriched skeleton concept mapping met scripts bevordert betekenisvol leren | Auteur: Miranda Overbeek.

De volgende publicaties gaan in op de lespraktijk bij het gebruik van concept maps.

• Frans Carelsen & Henny Kramers-Pals (1999). Begrippen in beeld: concept mapping in de klas. NVOX 24(3), 122-124.
• Roland Meijerink & Jan van der Veen (2009). Begrip in kaart – Gebruik van concept maps in de klas. NVOX 34(4), 152-156.

Voor het maken van concept maps is (vaak gratis) software beschikbaar, onder andere op de volgende website.

• Website: software c-map

Vaardigheden – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het leren van vaardigheden. Zie ook hoofdstuk 7 voor de vaardigheidsontwikkeling bij onderzoeken en ontwerpen.

• Robert Marzano & Wietske Miedema (2018). Leren in vijf dimensies, moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs (7^e druk) > Dimensie 2: Nieuwe kennis (en vaardigheden) verwerven en integreren (pp. 61-116) | 2.3 Belangrijke vaardigheden op school (pp. 71-76) | 2.6 Het driefasenmodel bij doen (pp. 102-112). Assen: Van Gorcum.

2.4   Vragen stellen

Vragen stellen – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het stellen van vragen.

• Walter Geerts & René van Kralingen (2018). Handboek voor leraren (2^e druk) > 3.5 Vragen stellen (pp. 116-126). Bussum: Coutinho.
• Sebo Ebbens & Simon Ettekoven (2015). Effectief leren, basisboek (4^e druk) > 3 Vragen stellen (pp. 93-123). Groningen: Noordhoff.

De volgende boeken zijn een rijke bron van respectievelijk open vragen, concept cartoons, meerkeuzevragen en rangschikvragen.

• Paul G. Hewitt (1998). Conceptual Physics (8^th Edition). Reading, MA: Addison Wesley Longman.
• Brenda Keogh & Stuart Naylor (2002). Concept cartoons in science education. Sandbach: Millgate House. Website: www.millgatehouse.co.uk
• Eric Mazur (1997). Peer instruction – A user’s manual. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
• Thomas L. O’Kuma, David P. Maloney & Curtis J. Hieggelke (2004). Ranking Task Exercises in Physics. London: Pearson Education.

Checkvragen – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over en gaan in op de lespraktijk bij het stellen van checkvragen, het geven van feedback en formatieve toetsing.

• Ed van den Berg (2017). Formatieve toetsing en feedback. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 137-144). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Ed van den Berg (2001). Onmiddellijke diagnose en feedback in natuur- en scheikundelessen. NVOX 26(8), 407-410.
• Ed van den Berg (2007). Krachtendiagrammen, begripsproblemen en snelle feedback. NVOX 32 (8), 354-356.
• Ron Vonk (2010). Ranking tasks in de natuurkundeles – Werken aan de ontwikkeling van concep­ten. NVOX 35(2), 62-63.
• Ed van den Berg & Ron Vonk (2010). Meer ordeningsvraagstukken. NVOX 35(6), 264-266.
• Hein Bruijnesteijn (2015). De propalogie – 1. NVOX 40(8), 413.

Formatieve toetsing – De toolkit op de SLO-website Formatief evalueren geeft handige instrumenten en documentatie die direct in de praktijk van klas en opleiding te gebruiken is. Op de website van Ecent staat een korte beschrijving van de toolkit. De twee artikelen gaan in op de in de toolkit gebruikte cyclus van formatief evalueren.

• Herman Schalk (2019). Toolkit Formatief Evalueren vernieuwd en uitgebreid. Utrecht: Ecent.
• Jan van Rossum, J. (2019). Formatief toetsen draagt bij aan diepgaand leren – Scrum@school reguleert en structureert formatief toetsen. NVOX 44(2), 70-71.
• Herman Schalk & Ed van den Berg, E. (2019). Snelle feedback – Leerwinst voor leerlingen en leraren. NVOX 44(3), 156-157.

Peer Instruction – Voor het stimuleren van de begripsontwikkeling van leerlingen zijn de verschillenden soorten checkvragen een bruikbaar instrument. Eén van de manieren om checkvragen gestructureerd in te zetten is de methode van Peer Instruction. Het volgende stuk geeft achtergrondinformatie over deze methode.

• Peer Instruction | Auteur: Koos Kortland.

Activerende vragen – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het stellen van activerende vragen.

• Sebo Ebbens & Simon Ettekoven (2015). Effectief leren, basisboek (4^e druk) > 3 Vragen stellen (pp. 93-123). Groningen: Noordhoff.
• Twan Brouwers (Red.) (1995). Natuur- en scheikunde in de basisvorming, een praktische uitwerking in lesvoorbeelden > Vragen die leerlingen meer betrekken bij de les (p. 90). Zutphen: Thieme.

De link hieronder geeft een video die het niet-vingers opsteken enigszins wil relativeren. Het doel is dat iedereen meedenkt met als middel zorgen dat iedereen een beurt kan krijgen.

• Website Blogcollectief Onderzoek Onderwijs: Vanaf nu verboden vingers op te steken

Onderwijsleergesprek – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het voeren van een onderwijsleergesprek.

• Walter Geerts & René van Kralingen (2018). Handboek voor leraren (2^e druk) > 3.5 Vragen stellen (pp. 116-126). Bussum: Coutinho.
• Twan Brouwers (Red.) (1995). Natuur- en scheikunde in de basisvorming, een praktische uitwerking in lesvoorbeelden > Het onderwijsleergesprek (p. 122). Zutphen: Thieme.

2.5   Demonstraties uitvoeren

Demonstraties – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het uitvoeren van demonstraties.

• Jan van der Veen (2017). Demonstraties en simulaties. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 84-88). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Twan Brouwers (Red.) (1995). Natuur- en scheikunde in de basisvorming, een praktische uitwerking in lesvoorbeelden > Demonstratieproeven (p. 135). Zutphen: Thieme.

In de hieronder genoemde publicaties Showdefysica en ZAVO Physics staat een groot aantal ideeën voor demonstraties. Deze boeken zijn te bestellen op de website van de NVON. Ook de website van Tom Tit is goed bruikbaar voor het opdoen van ideeën.
De demonstraties in ShowdeFysica2 zijn zó beschreven dat fysische begripsvorming optimaal is en gericht op natuurwetenschappelijke vaardigheden, begripsontwikkeling of de charme van natuurkunde voor een groot publiek. Alle experimenten staan online met extra informatie die niet in het boek weergegeven is: filmpjes, leerlingmateriaal, concept cartoons en veel meer.

• Ineke Frederik, Ed van den Berg, Leo te Brinke, Peter Dekkers, Wim Sonneveld, Wouter Spaan & Maarten van Woer­kom (2015). ShowdeFysica. Utrecht: NVON.
• Ineke Frederik, Ed van den Berg, Leo te Brinke, Peter Dekkers, Freek Pols, Wim Sonneveld, Wouter Spaan, Norbert van Veen & Maarten van Woerkom (2017). Showdefysica2. Utrecht: NVON
• Patrick Walravens (2010-2015). ZAVO Physics. Meppel: NVON.
• Website NVON: www.nvon.nl
• Website Tom Tit: www.tomtit.info

Demonstraties met niks – Demonstraties vragen meestal om speciale opstellingen die van tevoren moeten worden klaargezet en uitgeprobeerd, maar het kan ook al improviserend met niks… nou ja, vrijwel niks – zoals blijkt uit de artikelen hieronder.

• Broekzakdemonstraties en -visualisaties | Auteur: Ed van den Berg (Bron: Verslag WND-conferentie 2017).
• Mini-demonstraties/visualisaties met een glas water | Auteur: Ed van den Berg (Bron: Verslag WND-conferentie 2017).

Simulaties – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het gebruik van simulaties en de invloed van simulaties (applets) op de begripsvorming van leerlingen. Verwijzingen naar websites met computersimulaties zijn te vinden onder hoofdstuk 8 op deze website bij Leerboeken en multimediale leermiddelen.

• Website Ecent/ELWIeR: Werken met applets en Applets voor beter begrip | Auteur: Jan van der Veen.
• Website Ecent/ELWIeR: Simulaties bij licht en geluid | Auteur: Hans Poorthuis.
• Website Ecent/ELWIeR: Onderzoekend leren met simulaties in een klassikale context | Auteur: Miranda Overbeek.
• Nico Rutten & Onne Slooten (2015). Computersimulaties in de science vakken – Lesgeven en leren op een onderzoekende manier. NVOX 40(8), 426-427.
• Martin Goedhart (2015). Overbruggen van onderzoek en onderwijs (5). Dynamische visualisaties. NVOX 40(8), 404-405.

Serious games – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het gebruik van serious games. Verwijzingen naar websites met serious games zijn te vinden onder hoofdstuk 8 op deze website bij Leerboeken en multimediale leermiddelen.

• Martijn Koops (2017). Serious games. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 100-104). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Website Ecent/ELWIeR: Serious games in het onderwijs in natuurwetenschappen | Auteur: Martijn Koops.
• Martijn Koops (2017). Gamedidactiek. Het hoe en waarom van spellen in de les. Leusden: Didactica.

2.6   Samenwerken

Samenwerkend leren – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over samenwerkend leren.

• Walter Geerts & René van Kralingen (2018). Handboek voor leraren (2^e druk) > 3.6 Werkvormen voor samenwerkend leren (pp. 126-131). Bussum: Coutinho.
• Sebo Ebbens & Simon Ettekoven (2015). Effectief leren, basisboek (4^e druk) > 4 Een begin maken met samenwerkend leren (pp. 123-151). Groningen: Noordhoff.

Activerende werkvormen – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over en voorbeelden van activerende werkvormen.

• Peter Dekkers & Wim Sonneveld (2017). Activerende werkvormen. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 79-84). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Flokstra, J.H. (2006). Activerende werkvormen. Enschede: SLO.

2.7   Opgaven bespreken

Probleemoplossen – De volgende publicaties geven achtergrondinformatie over het bespreken van opgaven en probleemoplossen. Zie ook hoofdstuk 7 voor de vaardigheidsontwikkeling bij probleemoplossen.

• Mirjam Venneker (2017). Probleemoplossen. In Koos Kortland, Ad Mooldijk & Hans Poorthuis (Red.), Handboek natuurkundedidactiek (pp. 255-269). Amsterdam: Epsilon Uitgaven.
• Robert Marzano & Wietske Miedema (2018). Leren in vijf dimensies, moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs (7^e druk) > 2.6 Het driefasenmodel bij doen (pp. 102-112) | 4.5 Problemen oplossen (pp. 183-187). Assen: Van Gorcum.

Opleidingsactiviteiten

Het eerste document hieronder geeft enkele suggesties voor opleidingsactiviteiten / opdrachten bij hoofdstuk 2 van het Praktijkboek natuurkundedidactiek. De documenten daaronder geven de werkbladen en de voorbeelduitwerking waarvan in enkele opdrachten sprake is.

• Opleidingsactiviteiten

Werkbladen

• Vakbegrippen
• Drieluiken
• Opgaven classificeren

Hulpmiddelen

• Drieluiken: voorbeelduitwerking